Van Batavia tot Gaza: de koloniale bril waardoor we naar geweld kijken: een lezing door Niels van Heteren

Op 15 en 17 augustus is het precies tachtig jaar geleden dat Nederland en Indonesië ieder op een eigen manier een historische mijlpaal bereikten. Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan, waarmee er een einde kwam aan de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Twee dagen later, op 17 augustus, riep Soekarno de onafhankelijkheid van Indonesië uit. In Nederland wordt 15 augustus herdacht, terwijl Indonesië op 17 augustus groots de onafhankelijkheid viert. Wat voor Nederland het einde van een oorlog markeert, betekent voor Indonesië het begin van een vrije republiek. Maar dat dubbele perspectief klinkt in ons land nauwelijks door.

De Indonesische onafhankelijkheidsstrijd wordt zelden publiek herdacht, laat staan gevierd. Misschien omdat ze iets blootlegt wat we liever ontwijken: dat ons moreel kompas niet universeel is, maar gevormd door een koloniale geschiedenis waarin Nederland zelden rekenschap aflegt. Die geschiedenis werkt door. Zoals we Indonesië ooit zagen als gebied dat beheerst moest worden, zo kijken we vandaag naar andere regio’s. Macht geldt als legitiem. Verzet moet zich verantwoorden.

Dat verschil in herdenken is niet alleen historisch betekenisvol. Het zegt ook iets over hoe wij vandaag naar geweld en bevrijding kijken. We dragen nog altijd de bril van Batavia: een koloniale bril, waarin macht als legitiem geldt en verzet zich moet verantwoorden. Die blik beïnvloedt ook onze houding tegenover hedendaagse conflicten, zoals in Gaza. Terwijl zich daar een humanitaire ramp voltrekt, met tienduizenden doden, blijft de reactie van veel westerse regeringen voorzichtig.

We herkennen het patroon pas wanneer het zich buiten onze invloedssfeer herhaalt. Israël geldt als rationeel, verdedigend. Hamas als barbaars en wreed. Slachtoffers aan Israëlische zijde krijgen gezichten, verhalen en media-aandacht. Doden in Gaza blijven cijfers. Hun dood geldt als onvermijdelijk gevolg, geen onrecht.

Die bril kleurt ook het Nederlandse debat. Rechtse partijen benadrukken vooral veiligheid en controle. Christelijke partijen steunen Israël vaak uit religieuze overtuiging, ook als die steun moeilijker wordt uit te leggen. En op links? Ook daar zijn reflexen. Partijen veroordelen het Israëlisch geweld, vaak in uitgesproken morele bewoordingen. Het Palestijns verzet wordt dan gelegitimeerd als begrijpelijke tegenreactie. Maar ruimte voor strategische nuance of ethische grenzen ontbreekt soms.

Die worsteling kent een lange voorgeschiedenis. Tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd steunden socialisten het gewapend verzet, terwijl sociaaldemocraten aarzelden. Die breuklijn speelt nog steeds: toen Kamerlid Kati Piri (GroenLinks-PvdA) opriep te stoppen met de levering van Iron Dome-onderdelen aan Israël, kreeg ze slechts 35 stemmen. Op het partijcongres volgde een emotionele discussie over morele scherpte versus politieke verantwoordelijkheid.

Dit morele ongemak is niet uniek voor Gaza. Het duikt op in conflicten waar wij als Westen géén directe belangen hebben. In Soedan, Congo of Myanmar blijft de internationale reactie vaak terughoudend of afwezig. In Oekraïne daarentegen werd Russisch geweld wél krachtig veroordeeld. Dat contrast laat zien dat sommige slachtoffers vanzelf meetellen, terwijl anderen hun slachtofferschap eerst moeten bewijzen.

De manier waarop we naar geweld kijken is niet neutraal. Koloniale logica verdeelt de wereld: rationeel tegenover irrationeel, verdedigbaar tegenover gevaarlijk, beschaafd tegenover barbaars. Die denkwijze verdwijnt niet zodra kolonies onafhankelijk worden. Ze leeft voort in beeldvorming, beleid en empathie. We bepalen wat we willen zien, wie we geloven en welk geweld we vergoelijken.

Dat gebeurde ook in het verleden. Tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd werden dorpen platgebrand en burgers geëxecuteerd. In Den Haag sprak men van ordehandhaving. In Congo exploiteerde België miljoenen mensen onder het mom van beschaving. In Algerije legitimeerde Frankrijk martelingen als noodzakelijk voor de veiligheid. In al deze gevallen moest het verzet zich verantwoorden. Het staatsgeweld kreeg de vanzelfsprekende status van orde en recht.

Ook ik kijk met een westerse blik. Maar de vraag is niet of wij gelijk hebben, wel of we bereid zijn die blik bij te stellen wanneer anderen lijden. Zolang dat niet gebeurt, blijven we kijken door de bril van Batavia: selectief, bevooroordeeld en met een dubbele maat. We herdenken wat ons geruststelt, maar vermijden wat ons verantwoordelijk maakt. Niet alles wat troost, verdient een krans. Soms vraagt herinnering juist om ongemak.